اولین خط آهن  ایران

اولین خط آهن  ایران خط آهن  تهران به شاه عبدالعظیم حسنی در  ری بود که به سال  1261 هجری شمسی مطابق با  1883 میلادی امتیاز آن را   موسیو فابیوس بواتال فرانسوی از ناصرالدین شاه دریافت کرد .بعد ها بواتال امتیاز خود را به بلژیکی ها فروخت، در ابتدا و طبق قراردادی 99ساله شرکت بلژیکی <<آتلیرز د توبیز>>وظیفه داشت برنامه گسترده ای را در زمینه احداث خط آهن و تراموا در سراسر ایران پیاده کند  اما در نهایت بجز خط آهن تهران-شاه عبدالعظیم خط آهن دیگری تاسیس نشد و تراموا نیزجای خود را به واگن اسبی داد!

مشکلات راه آهن ایران

شرکت  بلژیکی  ، لكوموتيو ها و واگن ها و ديگر لوازم و تاسيسات را در بلژيك ساخته و ریل گذاری که جمعا 8700 متر بود را تمام و واگن ها را به لوکومتیو ها متصل ساخت تعداد لکومتیوها 5 عدد بود که 4 عدد آنها  در سال 1265 شمسی- 1887 میلادی تولید وبا کد های  N662 تا N665 نام گذاری شده بودند آخرین آنها  درسال 1283 شمسی – 1905 میلادی تولید  و با کد N1436 نام گذاری و  وارد  ایران شده بود  همگی این لکوموتیوها  پس از ورود به ایران در محور تهران -ری(شاه عبدالعظیم ) به کار گرفته شدند

با گذر زمان  شرکت بلژیکی با  مشکلاتی در راه  آهن ایران مواجه شد که به طور کلی با مشکلاتی که در خطوط آهن اروپا  با آنها مواجه بود تفاوت داشت!

در ایران مشکلاتی همچون ایستادگی و جلوگیری صاحبان زمین هایی که با عبور خط آهن از زمین هایشان مخالف بودند و یا دست از کار کشیدن کارگران و اخلال گری شرکتهای حمل و نقل وجود نداشت بلکه مشکل اصلی در ایران اعتقاد به خرافات و ارتجاع دربین مردم و گروهای خاص بود

بازار کساد ماشین دودی

زمانیکه  که خط تهران- شاه عبدالعظیم راه اندازی شد اقشار مختلف برای مشاهده این پدیده شگفت انگیز یا غول آتش خوار که به هنگام حرکت از تنوره اش بخاری غلیظ بر میخواست و به همین جهت آن را ماشین دودی لقب داده بودند به گار ماشین می آمدند ولی کسی حاضر به سوار شدن بر آن نبود مهندس بلژیکی وقتی وضع را چنان دید و بازارش را کساد یافت نزد شاه قاجار رفت  و جریان را به اطلاع ایشان رسانید

ناصرالدین شاه نیز  برای از بین بردن ترس و وحشت  عمومی  دستور داد  تا عده ای از مشهورترین افراد،سرداران و سپهسالاران در حالیکه سراپا مسلح بودند در معیت وی با ماشین دودی به حضرت شاه عبدالعظیم بروند تا ترس مردم بریزد

عده ای از ملتزمین زیر لب ذکر گرفته و عده ای کفن به گردن انداخته بودند، روزی که شاه و درباریان سوار بر این ماشین عجیب شدند علما از مدتی پیش  به حضرت عبدالعظیم رفته بودند هنگامی که به چشم خود دیدند که هیچ اتفاق بدی برای مسافران  ماشین دودی رخ نداده است آنوقت سوار قطار شدند!

همچنین نقل است که ناصرالدین شاه قاجار پس از اولین سفرش با قطار  ری رو به اطرافیانش می کند و می گوید: «سوار شدن  بر ماشین دودی اوقات ما را خوش کرد.» همراهان  هم جمله شاه را تصدیق کرده  و هیولای آهنی را از آن پس «ماشین دودی» صدا کردند.

به دنبال این مسافرت ترس مردم ریخت  و سیل مسافران به طرف ماشین دودی  سرازیر گردید همچنین   مدیر کمپانی بلژیکی برای آنکه نظر  مساعد علما را نیز جلب کند  قسمتی نیز  مخصوص علما تعبیه کرده بود!

اجزای ماشین دودی

ماشین دودی شامل چند بخش بود :

• لوکومتیو : لوکومتیو یا آتش خانه  که در آن  لوکوموتیوران  مشغول هدایت قطار بود
• واگن شاهی :واگن شاهی به طول 10 متر و عرض 1/5 متر  که  خود از سه بخش تشکیل میگردید
• بخش اول :آبدارخانه شاهی بود به طول 2 متر که مسافران موجود در واگن شاهی به وسیله چای و قلیان پذیرایی میشدند
• بخش دوم :به طول 5 متر که مخصوص رجال تراز اول و صدراعظم وقت بود
• بخش سوم:به طول سه متر که مخصوص شاهان قاجار بود
• واگن وزرا و علما:واگن وزرا و علما تراز اول از دو بخش تشکیل میگردید که یکی به طول پنج متر مخصوص مجتهدان بود و جلوی واگن شاهی بسته میشد
• واگن زنانه :واگنی به طول هفت متر  اختصاص به زنان داشت که میبایست جدای از مردان  مسافرت میکردند
• واگن مردانه: هشت واگن به مردان تعلق داشت و همین تعداد هم واگن زمستانی در این خط کار میکرد
• واگن های باربری : هشت واگن  نیز مخصوص بار و کالاهای تجارتی بود  که جمعا  تعداد واگن های ماشین دودی ۳۰ واگن بوده است.

صندلی های ماشین دودی

صندلی ها همه دارای نیمکت چوبی بود  که دو به دو مقابل هم قرار داشت و راهرویی از وسطشان می گذشت و تشکیل کوپه ای را میداد و جلو و عقب هریک  از آن ها دسته ترمزی برای هر اتاق تعبیه شده بود رنگ داخل اتاق ها قهوه ای و بیرون آن ها سبز رنگ بود در هرکدام از واگن ها مانند واگن اسبی چراغهایی نصب شده بود که یک روی آنها به طرف کوپه زنان و روی دیگرش به سوی اتاق مردان بود

گار ماشین (ایستگاه ماشین دودی)

مردم به ایستگاه‌های ماشین دودی گار میگفتند  که در واقع  واژه ای بود فرانسوی برای ایستگاه ماشین دودی  دارای  دو ایستگاه بود که  ایستگاه مبدا  در نزدیکی میدان قیام و پارک کوثر فعلی و ایستگاه مقصد آن نیز در شهر ری واقع بود مرحوم استاد جعفر شهری در کتاب تهران قدیم خود نقل میکند: این ماشین دودی دو ایستگاه داشت به اسم (گار) که خیابان گارد یا گارد ماشین(خیابان ری از میدان شاه تا شوش ) از گار شهری آن  کسب نام نمود و گار دیگری در شهر ری نرسیده به میدان خیابان حضرتی که عجالتا هردو تعطیل و متروک می باشند.

این گارها هرکدام دارای دو سالن مردانه زنانه و یک راهرو عریض بودندکه تارسیدن قطار مردها در سالن مردانه و زنها در سالن زنانه جمع میشدند و راهرو آن محل خرید قاقالی لی  از جمله تخمه و آجیل و آبنبات گز و سوهان  و امثال  آن  که طبقیها و دوغ و گز و شربتیها  در آن جمع میشدند و یک اتاق بلیط فروشی  که از ترس سارقان  و دخلزنها ( سارقینی که  با تخصص خاص ، سر دکاندارها را گرم کرده  دخلشان را  می زدند.

دخل به انواع مختلف از تشتک و گلدان و جعبه ومانند آن بود که روی بساط یا زیر بساط و پیشخوان نهاده در آن پول میریختند) جلو آن  با میله های ضخیم  آهن پوشیده  شده  تنها دریچه ی کوچکی  بلیط فروش و مسافر  را به هم مربوط  می نمود.

قیمت بلیت ماشین دودی:

بلیت ماشین دودی در ابتدای ورود به ایران و  در زمان ناصرالدین شاه سه شاهی قیمت داشت، در زمان مظفرالدین شاه به 5 شاهی و  درزمان احمدشاه به هفت شاهی و پس از آن به 10 شاهی رسید،در اواسط  پهلوی دوم  و پیش از جمع آوری ماشین دودی   قیمت بلیت آن 2/5 ریال بود.

در فرصت گرفتن بلیت تا رسیدن ماشین دودی و باز شدن در، قطار دوراهی به شهر می رسید درویش ها و مداح هائی هم به نوبت  با قصیده خوانی ها و ذکر مصیبت  کردن ها و داستان سرایی های خود سر مردم  را گرم کرده  پولی جمع میکردند که یکی از آنها  درویش زنی  به نام بلقیس ( مرشد ماده ) بود که بیشتر  در سالن مردانه و طبقه ذکور معرکه میگرفت (برای مطالعه بیشتر  در خصوص مرشد ماده به کتاب طهران قدیم استاد جعفر شهری مراجعه کنید)

در این موقع  هم بود که سوت ماشین دودی  بلند شده یک مرتبه معرکه گیری بهم میخورد و مردم به پشت درها هجوم آورده از سر و کول  هم و نرده ها یی که جلو درها جهت حفاظت از خطرات و جهش  و پرش  مردم کارگذاشته شده بود بالا رفته  و فریاد و فغان میکردند و پشت دریها به لگد و کوفتن  به در و دورتریها به نعره  و فریاد ((واکن واکن)) برمیخواستند  تا درها باز شده بر روی هم ریخته یکدیگر را لگد مال کرده  خود را به واگن ها و روی صندلی ها،که به خاطر همان نشستن روی صندلی ها هم بود که چنان بی قراری  میکردند برسانند و در این احوال  هم بود که  هر بار عده ای زن و بچه  و علیل و ناتوان  زیر دست  و پا رفته  لگد مال میشدند، در حالی که غالبا  هنوز مقداری واگن خالی در عقب  جلو باقی مانده بودکه از عجله به آنها توجه نشده بود>>کتاب طهران قدیم استاد جعفر شهری جلد یک

عاقبت ماشین دودی

ماشین دودی تا اواسط پهلوی دوم یعنی اوایل دهه چهل شمسی دوام آورد و با توجه به افزایش  وسایل نقلیه و خطرات و حوادثی که استفاده از ماشین دودی می آفرید، برای همیشه به تاریخ پیوست درحال حاضر از تعداد پنج ماشین دودی وارد شده به ایران ، تنها سه ماشین دودی بر جای مانده است یکی از این ماشین دودی ها ، ماشین دودی شماره یک است که در ایستگاه مترو شاه عبدالعظیم قرار دارد دیگری همین ماشین دودی شماره چهار است که در پارک کوثر میدان قیام قرار گرفته

دیگری که وضعیت مناسبی ندارد در پارک ملت واقع شده و از دیگر ماشین دودی ها اطلاعاتی در دست نیست در خصوص ایستگاه های ماشین دودی نیز خوشبختانه  ایستگاه ماشین دودی پارک کوثر میدان قیام حدودا 25 سال پیش مرمت گردید و به خانه فرهنگ تغییرکاربری داد ولی ایستگاه ماشین دودی شهر ری سالهاست تخریب گردیده.