اولین خط آهن یا ماشین دودی در ایران
اولین وسیله حمل و نقل عمومی در ایران
اولین خط آهن ایران
در دل تاریخ تهران ،رویداد های مهمی اتفاق افتاده اند.یکی از این وقایع مهم،احداث اولین خط آهن یا ماشین دودی در این شهر بود.در سال ۱۲۶۱ هجری شمسی، معادل با سال ۱۸۸۳ میلادی، موسیو فابیوس بواتال فرانسوی ، امتیاز احداث خط آهن تهران به شاه عبدالعظیم حسنی را از ناصرالدین شاه دریافت کرد. پس از مدتی ،بواتال امتیاز خود را به شرکت بلژیکی “آتلیرز د توبیز” واگذار کرد.در ابتدا و بر اساس توافقی ۹۹ساله، این شرکت وظیفه ی اجرای برنامههای گستردهای در زمینه ی احداث خط آهن و تراموا در سراسر ایران داشت. اما به دلیل اینکه خط آهن سراسری با منافع روسیه و انگلیس در تضاد بود. در نهایت، بجز “خط آهن تهران-شاه عبدالعظیم” خط آهن دیگری تاسیس نشد و تراموا نیزجای خود را به واگن اسبی داد!
” ماشین دودی شماره یک” که عبارت” perse “یا همان “پارس” بر روی آن نقش بسته بود. این ماشین دودی اولین و قدیمیترین مدل لکوموتیو ( ماشین دودی) وارد شده به ایران بود که با شماره یک و کد “N662 “نام گذاری شده بود. در حال حاضر،این ماشین دودی در محوطه مترو شهر ری نگهداری می شود.
ساخت لکومتیوها
شرکت بلژیکی لکوموتیو ها ،واگن ها و تجهیزات دیگر را در بلژیک ساخته و یک خط ریل به طول ۸۷۰۰ متر را در مسیر تهران-شاه عبدالعظیم نصب نمود. ساخت این خط آهن بسیار دشوار بود؛ زیرا تمام تجهیزات باید از بندر آنتروپ در بلژیک به وسیله دریا به باتم در گرجستان منتقل میشدند، سپس از طریق خط آهن به باکو منتقل میشدند. مجدداً، از طریق دریا به بندر انزلی رسیده و سپس با استفاده از حیوانات و گذر از مناطق دشوار به قزوین، و در نهایت به تهران منتقل میشدند.به منظور کاهش مشکلات مرتبط با فرآیند گرانقیمت ارسال مواد از بلژیک به ایران، شرکت موردنظر کارگاهی را در باکو به منظور بستهبندی تجهیزات و اجزا ارسالی از بلژیک تأسیس کرد،حیواناتی را از تفلیس برای حملونقل خریداری نمود و بخشی از ریلها را از روسیه تهیه کرد، تعداد لکومتیوها ۵ عدد بود ، ۴ عدد از آنها در سال ۱۲۶۵ شمسی- ۱۸۸۷ میلادی تولید وبا کد های N662 تا N665 نام گذاری شده بودند. آخرین آنها درسال ۱۲۸۳ شمسی -۱۹۰۵ میلادی تولید و با کد N1436 نام گذاری و وارد ایران شده بود. تمامی این لکوموتیوها پس از ورود به ایران در محور تهران -ری(شاه عبدالعظیم ) به کار گرفته شدند.
مشکلات راه آهن ایران
با گذشت ،زمان شرکت بلژیکی با مشکلاتی در راه آهن ایران مواجه شد که به طور کلی با مشکلاتی که در خطوط آهن اروپا با آنها مواجه بود تفاوت داشت! در ایران، مشکلاتی همچون مقاومت صاحبان زمین هایی که مخالف عبور خط آهن از زمین هایشان بودند و یا اعتصاب کارگران و اخلال گری شرکتهای حمل و نقل وجود نداشت .بلکه مشکل اصلی در ایران اعتقاد به خرافات و ارتجاع دربین مردم و گروهای خاص بود.
بازار کساد ماشین دودی
زمانیکه که خط “تهران-شاه عبدالعظیم” افتتاح شد، اقشار مختلف برای مشاهده این پدیده شگفت انگیز یا غول آتش خوار که به هنگام حرکت از تنوره اش بخاری غلیظ بر میخواست به گار ماشین میرفتند، و به همین جهت آن را ماشین دودی لقب داده بودند.اما کسی حاضر به سوار شدن بر آن نبود مهندس بلژیکی، وقتی وضع را چنان دید و بازارش را کساد یافت، نزد شاه قاجار رفت و جریان را به اطلاع ایشان رسانید.
تصمیم خردمندانه ناصرالدین شاه
ناصرالدین شاه برای از بین بردن ترس و وحشت عمومی دستور داد تا عده ای از مشهورترین افراد،سرداران و سپهسالاران در حالی که سراپا مسلح بودند در معیت وی با ماشین دودی به حضرت شاه عبدالعظیم بروند، تا ترس مردم بریزد.
عده ای از ملتزمین زیر لب ذکر گرفته و عده ای کفن به گردن انداخته بودند. روزی که شاه و درباریان سوار بر این ماشین عجیب شدند، علما از مدتی پیش به حضرت عبدالعظیم رفته بودند و هنگامی که به چشم خود دیدند که هیچ اتفاق بدی برای مسافران ماشین دودی رخ نداده است، آنگاه سوار قطار شدند!
همچنین نقل است که ناصرالدین شاه قاجار پس از اولین سفرش با قطار ری رو به اطرافیانش می کند و می گوید: «سوار شدن بر ماشین دودی اوقات ما را خوش کرد.» همراهان هم جمله شاه را تصدیق کرده و هیولای آهنی را از آن پس «ماشین دودی» صدا کردند.
به دنبال این مسافرت ترس مردم ریخت و سیل مسافران به طرف ماشین دودی سرازیر گردید .همچنین مدیر کمپانی بلژیکی برای آنکه بتواند نظر مساعد علما را نیز جلب کند ، قسمتی نیز مخصوص علما تعبیه کرده بود!
اجزای ماشین دودی
ماشین دودی شامل چند بخش بود :
- لوکومتیو : لوکومتیو یا آتش خانه که در آن لوکوموتیوران مشغول هدایت قطار بود
- واگن شاهی :واگن شاهی به طول ۱۰ متر و عرض ۱/۵متر که خود از سه بخش تشکیل میگردید
- بخش اول :آبدارخانه شاهی بود به طول ۲ متر که مسافران موجود در واگن شاهی به وسیله چای و قلیان پذیرایی میشدند
- بخش دوم :به طول ۵ متر که مخصوص رجال تراز اول و صدراعظم وقت بود
- بخش سوم:به طول ۳ متر که مخصوص شاهان قاجار بود
- واگن وزرا و علما:واگن وزرا و علما تراز اول از دو بخش تشکیل میگردید که یکی به طول ۵ متر مخصوص مجتهدان بود و جلوی واگن شاهی بسته میشد
- واگن زنانه :واگنی به طول ۷ متر اختصاص به زنان داشت که میبایست جدای از مردان مسافرت میکردند
- واگن مردانه: هشت واگن به مردان تعلق داشت و همین تعداد هم واگن زمستانی در این خط کار میکرد
- واگن های باربری : هشت واگن نیز مخصوص بار و کالاهای تجارتی بود که جمعا تعداد واگن های ماشین دودی ۳۰ واگن بوده است.
صندلی های ماشین دودی
صندلی ها همگی دارای نیمکت چوبی بودند ،که دو به دو مقابل یکدیگر قرار داشتند. و راهرویی از وسطشان می گذشت و کوپه ای را ایجاد میکرد.همچنین، جلو و عقب هریک از کوپه ها دسته ترمزی تعبیه شده بود. رنگ داخل اتاق ها قهوه ای و بیرون آن ها سبز رنگ بود. در هرکدام از واگن ها، مانند واگن اسبی چراغهایی نصب شده بود که یک روی آنها به طرف کوپه زنان و روی دیگرش به سوی اتاق مردان بود.
گار ماشین (ایستگاه ماشین دودی)
مردم به ایستگاههای ماشین دودی” گار” میگفتند ، که در واقع واژه ای بود فرانسوی و برای ایستگاه ماشین دودی به کار می رفت .ماشین دودی دارای دو ایستگاه بود. که ایستگاه مبدا در نزدیکی میدان قیام و پارک کوثر فعلی و ایستگاه مقصد آن نیز در شهر ری واقع بود. مرحوم استاد جعفر شهری در” کتاب تهران قدیم ” خود نقل میکند: این ماشین دودی دو ایستگاه داشت به اسم (گار) که خیابان گارد یا گارد ماشین(خیابان ری از میدان شاه تا شوش ) از گار شهری آن کسب نام نمود. و گار دیگر در شهر ری نرسیده به میدان خیابان حضرتی قرارداشت، که عجالتا هردو تعطیل و متروک می باشند.
این ایستگاه ها ساختمان هایی بودند به شکل اروپایی هرکدام دارای دو سالن مردانه زنانه و یک راهرو عریض بودندکه تارسیدن قطار مردها در سالن مردانه و زنها در سالن زنانه جمع میشدند و راهرو آن محل خرید قاقالی لی از جمله تخمه و آجیل و آبنبات گز و سوهان و امثال آن که طبقیها و دوغ و گز و شربتیها در آن جمع میشدند و یک اتاق بلیط فروشی که از ترس سارقان و دخلزنها با میله های ضخیم آهن پوشیده شده تنها دریچه ی کوچکی بلیط فروش و مسافر را به هم مربوط می نمود.
قیمت بلیت ماشین دودی:
بلیت ماشین دودی در ابتدای ورود به ایران و در زمان ناصرالدین شاه سه شاهی قیمت داشت، در زمان مظفرالدین شاه به پنج شاهی و درزمان احمدشاه به هفت شاهی و پس از آن به ده شاهی رسید،در اواسط پهلوی دوم و پیش از جمع آوری ماشین دودی قیمت بلیت آن دو و نیم ریال بود.
در فرصت گرفتن بلیت تا رسیدن ماشین دودی و باز شدن در، قطار دوراهی به شهر می رسید درویش ها و مداح هائی هم به نوبت با قصیده خوانی ها و ذکر مصیبت کردن ها و داستان سرایی های خود سر مردم را گرم کرده پولی جمع میکردند که یکی از آنها درویش زنی به نام بلقیس ( مرشد ماده ) بود که بیشتر در سالن مردانه و طبقه ذکور معرکه میگرفت. (برای مطالعه بیشتر در خصوص مرشد ماده به کتاب طهران قدیم استاد جعفر شهری مراجعه کنید)
در این موقع هم بود که سوت ماشین دودی بلند شده یک مرتبه معرکه گیری بهم میخورد و مردم به پشت درها هجوم آورده از سر و کول هم و نرده ها یی که جلو درها جهت حفاظت از خطرات و جهش و پرش مردم کارگذاشته شده بود بالا رفته و فریاد و فغان میکردند و پشت دریها به لگد و کوفتن به در و دورتریها به نعره و فریاد ((واکن واکن)) برمیخواستند تا درها باز شده بر روی هم ریخته یکدیگر را لگد مال کرده خود را به واگن ها و روی صندلی ها،که به خاطر همان نشستن روی صندلی ها هم بود که چنان بی قراری میکردند برسانند و در این احوال هم بود که هر بار عده ای زن و بچه و علیل و ناتوان زیر دست و پا رفته لگد مال میشدند، در حالی که غالبا هنوز مقداری واگن خالی در عقب جلو باقی مانده بودکه از عجله به آنها توجه نشده بود>>کتاب طهران قدیم استاد جعفر شهری جلد یک
آخرین ماشین دودی که وارد ایران شد
آخرین مدل لکوموتیو (ماشین دودی) وارد شده به ایران با شماره ۵ و کد ۱۴۳۶ نام گذاری شده بود. این ماشین دودی در سال ۱۲۸۳ شمسی -۱۹۰۵ میلادی تولید و وارد ایران شده بود.
عاقبت ماشین دودی
ماشین دودی تا اواسط پهلوی دوم یعنی اوایل دهه چهل شمسی دوام آورد و با توجه به افزایش وسایل نقلیه و خطرات و حوادثی که استفاده از ماشین دودی می آفرید، برای همیشه به تاریخ پیوست درحال حاضر از تعداد پنج ماشین دودی وارد شده به ایران ، تنها سه ماشین دودی بر جای مانده است یکی از این ماشین دودی ها ، ماشین دودی شماره یک است که در ایستگاه مترو شاه عبدالعظیم قرار دارد دیگری همین ماشین دودی شماره چهار است که در پارک کوثر میدان قیام قرار گرفته
دیگری که وضعیت مناسبی ندارد در پارک ملت واقع شده و از دیگر ماشین دودی ها اطلاعاتی در دست نیست در خصوص ایستگاه های ماشین دودی نیز خوشبختانه ایستگاه ماشین دودی پارک کوثر میدان قیام حدودا ۲۵ سال پیش مرمت گردید و به خانه فرهنگ تغییرکاربری داد ولی ایستگاه ماشین دودی شهر ری سالهاست تخریب گردیده.
کشف ریل ماشین دودی
در اسفند ماه سال ۱۳۹۷ خورشیدی در هنگام عملیات عمرانی و گود برداری در مقابل امامزاده عبدالله شهرری، پایههای ریل ماشین دودی دوره قاجار به مساحت حدود ۴۰ متر کشف گردید و بعد از مرمت ،ماشین دودی محوطه مترو شهر ری به این منطقه منتقل گردید تا به صورت نمادین در کنار همان ریل کشف شده قرار گیرد.